شاید بدون تلاش میرزا عبداالله فراهانی موسیقی ایران به دست فراموشی در تاریخ سپرده می‌شد. در تاریخ پرفراز و نشیب چند هزار ساله تاریخ موسیقی ایرانی حدود دو سده است که موسیقی دستگاهی به عنوان موسیقی رسمی و ملی ایران شناخته شده‌است. «ردیف» اصلی‌ترین نقش در سیستم آموزشی و حفظ و اشاعه این موسیقی را به عهده داشته است. میرزاعبدالله فراهانی اولین کسی بود که گوشه‌ها و نغمه‌های ایرانی را از جای جای این سرزمین گردآوری نمود و هفت دستگاه موسیقی ایرانی را تشکیل داد. در این مطلب به بررسی زندگانی، احوال و تاثیرات میرزاعبدالله بر موسیقی ایرانی خواهیم پرداخت.
نوازنده ماهر تار و سه تار
میرزا عبدالله فراهانی معروف به آقا میرزا عبدالله، نوازنده تار و سهتار بود. او در سال ۱۲۲۲ خورشیدی در شیراز متولد شد و از برجسته‌ترین موسیقی‌دانان تاریخ ایران است. او و برادر کوچک‌ترش میرزا حسین قلی متولد شیراز، یادگیری موسیقی را از پدرشان علی اکبر فراهانی که یک نوازنده مشهور بود شروع کردند. اولین تعلیمات موسیقی را از برادر بزرگتر خود میرزا حسن فرا گرفت. بعدها در مکتب پسرعموی خویش آقا غلامحسین که استاد معروف زمانه بود پرورش یافت. می‌گویند با کمک سید احمد نامی که سهتار می زده و دستگاه‌دان بوده، ردیف موسیقی را منظم و مرتب کرده است. به برادر کوچک خود آقا حسینقلی هم تار آموخت تا این‌که او نیز بزرگتر شد و مستقیم از پسر عموی خویش آقا غلامحسین استفاده کرد.
میرزا عبداالله موسیقی را با کوشش و زحمت آموخت. وی از حسادت‌های استادان زمان خود دل خوش نبود. در اثر اخلاق کریمانه جبلی تصمیم گرفت که ازین پسر هر چه می‌شنود به خوبی فرا گیرد و دستگاه‌ها را کامل و بی‌نقص به ذهن بسپارد و آن چه با ذوق و همت خستگی نا‌پذیر کسب کرده است و در طبق اخلاص گذارده به شاگردان خود بیاموزد تا میراث گذشته را از دستبرد حوادث زمان، مصون دارد و عیناً به آیندگان تحویل دهد. او دیده بود که استادان قدیم نمی‌خواستند معلومات خود را به دیگران بیاموزند. یا اوضاع زمانه این حس بدبینی را در آن‌ها برانگیخته بود که مبادا شاگرد جای معلم را بگیرد و مقام استاد از بین برود یا چون خودشان رنج برده و گنج به دست آورده بودند، نمی‌خواستند آن را به رایگان از دست بدهند. میرزاعبداالله به خوبی دریافت که عمر انسان ابدی نیست و غفلت‌های گذشتگان باید برای آیندگان، درس عبرت باشد.
تا صد سال پیش تنها صاحب منصبان و افراد موزیک نظام از نت موسیقی بهره داشتند. مدرسه موزیک هم مخصوص همان طبقه بود و دیگران از نت اطلاعی نداشتند. مطلب به سادگی امروز نبود که کسی نغمه‌ای را بنوازد، یکی هم آن را بنویسد و ضبط کند. رسم دیرین بود که آهنگ‌ها را در لوح سینه بنویسند و آن‌قدر بزنند و تکرار کنند تا در ذهن ثبت شود و فراموش نگردد. همین کاری بود که میرزا عبداالله کرد و ردیف موسیقی ایرانی را در هفت دستگاه که معمول امروز است به دست شاگردان خود سپرد. آن‌ها هم خوب فرا گرفتند و به دیگران آموختند. برخی هم برای این که دیگر فراموش نشود قلم و کاغذ به دست گرفتند و ردیف‌ها را نوشتند و حالا امیدواریم میراث گذشتگان را هنردوست امروز بیند و بخواند و بفهمد و بنوازد و از یاد نبرد. بی‌خود نیست که از اخلاق و رفتار میرزا عبداالله همه کس تعریف می‌کند، اگر مرد شریفی نبود، او هم رسم گذشته نوازندگان را تعقیب می‌کرد ولی خواست دیگران که دنبال او می‌آیند جز به نیکی از اوسخن نگویند. این بود خلق و خوی یک هنرمند واقعی که شایسته تعظیم است.
فرزندان میرزا عبداالله
این استاد دو دختر و دو پسر داشته که هر چهار تن، ذوق موسیقی داشته و سهتار زده‌اند. دختر بزرگش «مولود» از دیگران بیشتر به ردیف پدر وارد بود. دختر کوچکش «ملوک» هم نزد پدر خود، سهتار زده است. پسر بزرگش «جواد عبادی» است که مستقیم از تعلیمات پدر استفاده کرد ولی به واسطه نقصی از ادامه کار موسیقی محروم ماند و وارد خدمات دولتی شد. کوچک‌ترین فرزند هم «احمد عبادی» است که وقتی پدرش فوت کرد، طفل بود و بعدها از خواهران خود یخصوص مولود خانم تعلیم موسیقی گرفت و نوازنده مشهوری شد که هرگاه صدای سه تارش شنیده شود مشتاقان بسیاری دارد که گوش به زنگ نشسته‌اند تا از نغمات دلپذیرش محفوظ شوند.
روش و سبک استاد
میرزا عبداالله فراهانی در نواختن سهتار مهارت بیشتری داشته یعنی همان اندازه که برادر کوچکش در تار معروف بوده او نیز در سهتار شهرت داشته است. معروف است که در مجلسی به نواختن مشغول بوده و هنگامی که با دست چپ، پنجه‌کاری می‌کرده و بی مضراب می‌نواخته ابوالحسن میرزا شیخ الرئیس ثانی شاعر معروف که در جلسه حضور داشته این رباعی را بداهه سروده است:
عبدالهی که شور، ز سازش همی به پاست
با دست چپ همی بنوازد نوای راست
هر نغمه‌ای که خواست به یک دست می‌زند
بیهوده گفته اند که یک دست، بی‌صداست
ردیف میرزا عبدالله
تا صد سال پیش، موسیقی ایرانی به صورت کاملا شفاهی اجرا و آموخته می‌شده است. با آمدن خط نت به ایران برای نگارش و مکتوب نمودن آن کوشش‌هایی صورت گرفت. «ردیف» مجموعه‌ای از بسیاری از ملودی‌های قدیمی است که توسط سنت شفاهی در نسل‌های بسیاری حفظ شده است. این ملودی‌ها را در تعدادی از فضاهای مختلف تونی به نام دستگاه سازمان‌دهی می کنند. با گذشت زمان، تفسیر هر استاد، ملودی‌های جدیدی را به این مجموعه شکل داده و به آن افزوده است که ممکن است نام آن استاد را به همراه داشته باشد. ردیف میرزا عبدالله قدیمی‌ترین ردیفی است که هنوز هم برای بسیاری از دانش‌آموزانی که مایل به یادگیری موسیقی ایرانی هستند در حال استفاده است. این ردیف بسیار مشهور است زیرا شامل ملودی‌های زیادی بود که از گذشته‌ها جمع آوری شده بود. یکی از قابل توجه‌ترین نوازندگان ردیف، استاد علی اکبر شهنازی بود. کارهای او هنوز هم توسط بسیاری از موسیقی‌دانان مورد استفاده قرار می‌گیرد. ردیف میرزا عبدالله در یادداشت‌های ژان دورینگ در دهه ۱۹۷۰ براساس روایت نورعلی برومند که این ردیف را ضبط کرده بود منتشر شد. از طرف دیگر ترکیب میرزا حسینقلی برای اولین بار در سال ۲۰۰۱ توسط داریوش پیرنیاکان منتشر شد. گرچه این کیفیت ضبط نزد بسیاری از هنرجویان جوان محبوب نیست اما هنوز هم از آثار اصلی و اساسی موسیقی ایرانی است. این شبیه به موسیقی کلاسیک موسیقی غربی است که محبوبیت زیادی ندارد اما پایه موسیقی غربی را تشکیل می دهد.
وفات استاد به سال ۱۲۹۷ خورشیدی (مطابق ۱۳۳۷ه.ق) درسن ۷۵ سالگی بوده است. موسیقی ایرانی بی‌شک مدیون تلاش‌های این هنرمند است که با تلاش ستودنی به جمع‌آوری و تدوین نغمه‌ها و ملودی‌های پراکنده ایرانی پرداخت و با آموزش آن به نسل‌های بعدی پایه‌گذار اتفاقات بعدی دنیای موسیقی ایرانی شد.
منبع: هنریست / شعیب سینه سپهر
